De Zuid-Marokkaanse regio Souss-Massa-Drâa staat voor vele uitdagingen, waaronder natuurlijk de Saharaanse woestijnvorming, maar ook de aanhoudende armoede van de traditionele Berbergemeenschappen. Het Trade for Development Centre is de afgelopen jaren zeer actief geweest in de regio door financiële steun te verlenen aan de lokale NGO Ibn Al Baytar en technische marketingondersteuning te bieden aan verschillende projecten van Enabel, het Belgisch Ontwikkelingsagentschap.
Om een duurzame toekomst te garanderen, zal de regio moeten voortbouwen op haar lokale troeven zoals arganolie, dadels en saffraan.
Marokkaans goud
De arganboom is een van de oudste boomsoorten die er zijn. Hij komt alleen in het zuidwesten van Marokko voor. Door zijn stekelige takken en diepe wortelgestel is hij uitstekend bestand tegen lange perioden van droogte. Naast zijn ecologische waarde als buffer tegen woestijnvorming heeft de arganboom ook een belangrijke economische waarde voor de lokale Berbergemeenschap.
De bladeren en de vruchten worden gegeten door geiten en kamelen; het hout wordt gebruikt als brandstof; en de olie wordt geperst uit de pit van de vruchten. Deze olie is rijk aan meervoudig onverzadigde vetzuren, linolzuur en vitamine E, wat zijn geneeskrachtige waarde en zijn reputatie als ‘Marokkaans goud’ of ‘het geheim van de schoonheid van de Marokkaanse vrouwen’ verklaart. Voor culinaire doeleinden wordt de olie gewonnen uit geroosterde pitten; voor cosmetische doeleinden worden ongeroosterde pitten gebruikt.
Vrouwenwerk
“De productie van arganolie is van oudsher een vrouwenzaak. Moeders gaven de vaardigheden van het kraken van de noten en het winnen van de pitten door aan hun dochters. Vervolgens hebben de vrouwen de pitten geperst met een handmolen. Mannen waren pas op het einde van het proces betrokken bij de verkoop van de olie in de soeks“, legt Zoubida Charrouf, een chemieprofessor aan de Universiteit van Rabat, uit. Ze begreep dat de groeiende belangstelling voor arganolie duurzame ontwikkelingsmogelijkheden bood voor de regio: Het uiteindelijke doel was – en is nog steeds – het behoud van het arganwoud en het stoppen van de opmars van de Sahara. Maar hoe bereik je dat doel? “Door mensen een fatsoenlijk inkomen te bieden dat direct gerelateerd is aan het behoud van het bos. Grote bedrijven hebben arganolie ontdekt en de productie gedeeltelijk geïndustrialiseerd. Daarom was er een sociaal alternatief nodig om de mensen die het werk doen, de Berbervrouwen, een inkomen te verschaffen“.
Ibn Al Baytar
In 1996 richtte Charrouf de eerste coöperatie van arganolieproducenten op en in 1999 werd de NGO Ibn Al Baytar opgericht. Sindsdien heeft de organisatie vele startende coöperaties geholpen en, met de steun van internationale donoren en later ook van de Marokkaanse regering, een hele reeks projecten in de regio begeleid. Zoubida Charrouf herinnert zich: “Het was niet gemakkelijk. Om de kwaliteit van de olie te verbeteren, brachten we vrouwen samen in kleine verwerkingsbedrijven, waar ze de noten konden kraken en we de persing konden mechaniseren. Maar het was een cultureel gevoelige kwestie om vrouwen buitenshuis te laten werken. De eersten die zich bij de coöperatie aansloten waren weduwen en echtscheidingen. Langzaam maar zeker veranderde de situatie.
Vijftien jaar later zijn de resultaten opmerkelijk. Het aantal coöperaties groeide snel en hun omzet nam indrukwekkend toe. Verschillende coöperaties verenigden zich in economische belangengroepen (GIE’s), die zich bezighouden met commercialisering, promotie en export. Voor het eerst beheren vrouwen hun eigen inkomen, wat hun status binnen de maatschappij sterk heeft versterkt. Ook hebben vele duizenden vrouwen leren lezen en schrijven. Als gevolg daarvan sturen steeds meer moeders hun dochters naar de middelbare school.
Samen met anderen wilde Ibn Al Baytar een BGA-etiket (beschermde geografische aanduiding) invoeren. Dit label, een primeur in Afrika, is belangrijk in de strijd tegen fraudeurs die goedkopere perstechnieken gebruiken of die arganolie met andere oliën mengen.
Organische en eerlijke handel
In 2010 heeft het Trade for Development Centre (TDC) zich bij deze verbintenis aangesloten. Het verstrekte financiële steun aan drie coöperaties om deze te versterken op verschillende gebieden: de ontwikkeling van managementcapaciteiten, de ontwikkeling van kwaliteitsborgingssystemen en de productie van banners en folders voor promotie op de Marokkaanse en Europese markt.
Tighanimine is het vlaggenschipproject van Ibn Al Baytar. Het is een coöperatie die is opgericht door een groep vrouwen die samen leerden lezen en schrijven. Onder impuls van hun leraar zijn ze erin geslaagd de scepsis van hun mannen te overwinnen en een eigen coöperatie op te richten. Dankzij hun succes zijn sommigen van hen de belangrijkste loonsverdieners in hun huishouden geworden. En in korte tijd kreeg de coöperatie zowel het BGA-label als de biologische certificering. Als klap op de vuurpijl werd ze in 2011 de eerste fairtrade gecertificeerde arganolieproducentengroep. In twee jaar tijd is de omzet van de coöperatie vertienvoudigd. Onlangs werd de coöperatie ook geselecteerd als piloot om een HACCP-systeem voor risicobeoordeling en kwaliteitsborging in te voeren.
Dromen
In 2014 heeft het TDC besloten de steun aan de vrouwencoöperaties voort te zetten. Ibn Al Baytar wil het succes van Tighanimine gebruiken als hefboom voor de ontwikkeling van andere coöperaties en de regio als geheel. Veel coöperaties zijn gevestigd in het Messguina-bos, een gebied van 30.000 hectare van het arganbos. De afgelopen jaren hebben Ibn al Baytar en andere NGO’s de bewoners en organisaties van het gebied samengebracht in een bredere beweging van belanghebbenden in het bos. Met de steun van de NGO GoodPlanet Foundation van Yann Arthus-Bertrand werd een plan opgesteld dat bestaat uit verschillende ecologische en sociale en economische projecten die verband houden met het bos en de argancultuur. Ook de Marokkaanse overheid heeft besloten om het hele proces te ondersteunen met het planten van arganbomen.
“In de loop van de 20e eeuw is meer dan de helft van het arganbos verdwenen. Die trend werd gelukkig omgebogen, mede dankzij de promotie van de arganolie en de traditionele knowhow van vrouwen”, besluit Zoubida Charrouf. “Maar we moeten ook verder durven kijken en niet te afhankelijk worden van één product. In het bos groeien nog veel meer geneeskrachtige planten waaruit we producten kunnen ontwikkelen. Ook zijn de eerste ecotoeristische projecten gestart. We moeten durven dromen.”
Marketingondersteuning
Het Belgische ontwikkelingsagentschap BTC is ook actief in deze zelfde regio Souss-Massa-Drâa, onder meer in een langlopend saffraan- en datumproject. Het maakt deel uit van het engagement van de bilaterale samenwerking in het groene plan van Marokko – ‘Maroc Vert’ – dat gericht is op de duurzame economische ontwikkeling van de regio, en vooral van de meest kwetsbare producenten.
Het project bestaat uit drie pijlers: het bevorderen van duurzame landbouwtechnieken, bijvoorbeeld op het gebied van waterbeheer; het versterken van de positie van de producenten door de oprichting van een coöperatie en GIE’s; en het begeleiden van deze bij de commercialisering van hun producten. “Omdat dit laatste essentieel is voor het succes van het project, is het TDC vanaf de ontwerpfase betrokken geweest bij het uitvoeren van analyses en het geven van advies over de best mogelijke interventiestrategie”, legt Josiane Droeghag uit, die sinds 2009 de Marketing en Business Management Officer van het TDC is. “Wat willen potentiële klanten op de nationale en internationale markt en in hoeverre kunnen jonge coöperaties en GIE’s uit de regio aan die eisen voldoen? Eind 2013 pleitte het TDC voor de aanwerving van Claire de Foucaud, een marketeer en specialist in eerlijke handel. Claire werkt lokaal samen met de lokale partner, het Office Régional de Mise en Valeur Agricole de Ouarzazate (ORMVAO) om antwoorden te vinden op deze vragen.
Het rode goud
In enkele afgelegen valleien rond de stad Taliouine planten jaarlijks zo’n 3.000 boeren hun akkers met saffraankrokussen. De oogst is een nauwgezette en arbeidsintensieve bezigheid die aan de vrouwen wordt overgelaten. En dit is nog voordat het meest delicate werk is gedaan, omdat de waardevolle stigma’s, of draden, worden geplukt en gedroogd. Er zijn ongeveer 150.000 bloemen nodig om 1 kilo saffraan te produceren.
U zult niet veel merken van de glamour van dit ‘rode goud’ in het zuiden van Marokko. De meeste producenten verkopen hun saffraan op een informele manier in de lokale souks, waar ze niet veel betaald worden, ook al beschouwen ze het als een zegen dat ze contant betaald worden, omdat hun families het geld vaak hard en dringend nodig hebben. Het is niet duidelijk wat de grote bedrijven uit Casablanca of Marrakesh verderop in de waardeketen met saffraan doen, maar kwaliteit is zeker niet hun eerste prioriteit.
“We moeten bij nul beginnen wat betreft marktinformatie”, zegt Claire de Foucaud. “In een eerste studie die we momenteel uitvoeren, vergelijken we de kwaliteit van Marokkaanse saffraan met die van Iraanse saffraan – Iran vertegenwoordigt 90% van de wereldwijde productie – en saffraan uit enkele andere landen. Marokkanen beweren kwaliteit, maar er is geen wetenschappelijke onderbouwing voor zo’n bewering. Het doel van een tweede studie is om de vraag op de nationale en internationale markt in kaart te brengen. Kopers komen niet alleen uit de culinaire industrie. Zij hebben in toenemende mate farmaceutische en cosmetische belangen.”
Maison du Safran
Op basis van beide studies zullen de coöperaties en de GIE’s worden bijgestaan bij het opstellen van een marketingplan. In afwachting van de resultaten zitten Claire de Foucaud en haar Marokkaanse collega’s niet stil.
“In het kader van het streven naar een betere organisatie van de producenten zoeken we actief naar directe contacten met potentiële klanten. Zo hebben we een jaar geleden het Maison du Safran in Taliouine, een recent EIG dat 24 coöperaties samenbrengt en dat een logistiek en commercieel platform voor de regio moet worden, gekoppeld aan het Belgische farmaceutische lab Pharco, dat voedingssupplementen op basis van Iraanse saffraan verkoopt. Pharco is ook geïnteresseerd in het vinden van andere leveranciers van saffraan, waarvan is aangetoond dat het een antidepressieve werking heeft (safranal)”.
Aangezien de productie van saffraan voornamelijk vrouwenwerk is, is de vergelijking met arganolie vanzelfsprekend. Ook hier zijn weduwen met een stuk land de eersten die de stap naar een coöperatie durven zetten. “We hopen dat ook zij een rolmodel kunnen worden en andere vrouwen kunnen overtuigen om beter betaald te worden voor hun werk”, besluit Claire de Foucaud.
Tunesische import
Een andere boom die alomtegenwoordig is in de oases van Zuid-Marokko is de dadelpalm. De schaal waarop dadels worden geproduceerd is niet te vergelijken met saffraan. Eeuwenlang hebben honderdduizenden boerenfamilies tot zo’n 450 dadelsoorten gekweekt. Maar er zijn verschillende opvallende overeenkomsten met saffraan. Beide waardeketens zijn zeer informeel: tweederde wordt verkocht in de lokale soeksoeksoorten omdat de boeren dringend behoefte hebben aan contant geld.
Een aanzienlijk deel wordt gebruikt als veevoer. Er wordt nauwelijks aandacht besteed aan de kwaliteit en de meeste dadels worden gepresenteerd in vrij onhygiënische houten kratten. Kortom, zelfs kwalitatief hoogstaande soorten worden slecht verkocht. Bijgevolg wordt zelfs de Marokkaanse binnenlandse markt voornamelijk overspoeld door Tunesiërs die zich concentreren op één bepaalde dadelvariëteit, de degletnour, die ze in mooie doosjes verpakken. Op de luchthaven kopen toeristen op weg naar huis waarschijnlijk een doosje met Tunesische dadels als aandenken aan hun vakantie in Marokko.
Marktstudies
“
Daarom voeren we deze marktonderzoeken uit”, voegt Claire de Foucaud toe. “We onderzoeken hoe we twaalf lokale rassen op de Marokkaanse markt kunnen positioneren. In een tweede studie wordt gekeken naar de voor- en nadelen van verschillende verpakkingen. Tegelijkertijd bekijken we hoe de structuur van opkomende coöperaties en GIE’s moet veranderen om ze beter te laten functioneren. Een van de redenen waarom ze het zo moeilijk hebben, is dat ze nauwelijks geld hebben om de oogst van hun lidmaatschap te kopen. Er is ook een cultureel vooroordeel tegen het uitlenen van geld van een bank voor winstgevende projecten. Een idee om deze vicieuze cirkel te doorbreken is het zoeken naar directe afzetmogelijkheden in de grote steden in het noorden van Marokko. Data worden vooral geconsumeerd ter gelegenheid van grote religieuze feesten. Dus, om een speler op de markt te zijn, heb je opslagfaciliteiten nodig.”
En toevallig heeft de regio ook die troef in handen. De afgelopen jaren heeft Millennium Challenge Account, een Amerikaans project, aanzienlijk geïnvesteerd in eenheden met toegevoegde waarde, een reeks kleine en grotere opslagruimtes en koelhuizen om lokale landbouwproducten te verwerken en op te slaan. “In feite volgen zij een andere aanpak dan wij: de infrastructuur wordt opgezet voordat de structuren en de mensen er klaar voor zijn”, geeft Claire de Foucaud toe. “En er ligt precies één van de grote uitdagingen voor de coöperaties en de GIE’s en voor de lokale autoriteiten en de hele regio: oplossingen vinden om deze opslagplaatsen goed te beheren en ervoor zorgen dat ze geen zogenaamde witte olifanten worden”.
“Dit Enabel-project is geformuleerd voor de periode 2013-2019. Een tijdpad dat nodig zal zijn om de Marokkaanse coöperaties en GIE’s te ondersteunen bij het vinden van markten voor hun data en saffraan en bij het goed beheren van zichzelf”, besluit Josiane Droeghag. “Tegelijkertijd willen we de positie van vrouwen in dit proces blijvend aandacht geven. In tegenstelling tot de saffraancultuur zijn vrouwen nauwelijks betrokken bij de dadeloogst. Maar ze zijn steeds vaker in dienst van coöperaties en bij de nieuw gestarte Added Value-units om de dadels te sorteren. Momenteel zijn hun lonen nog laag en hebben ze geen stem in de coöperaties. Het is iets waar we op zullen blijven hameren.”
