Kijk je op de website van grote cosmeticamerken, dan vallen de woorden ‘planeet’ en ‘duurzaamheid’ meteen op. Het is duidelijk dat de industrie er alles aan doet om het vertrouwen van de consument te behouden, nadat de voorbije jaren heel wat commotie ontstond over het gebruik van dierproeven bij het testen, over de aanwezigheid van toxische stoffen en microplastics in de producten en over het gebrek aan transparantie. Heel veel cosmeticamerken pakken daarom graag uit met de woorden ‘natuurlijk’ of ‘biologisch’ op hun verpakkingen. Jammer genoeg zit daar veel greenwashing tussen en bestaat er verwarring over die termen. Andere merken kiezen resoluut voor fair trade.
Cosmeticasector
Cosmetica is de verzamelnaam voor alle producten voor huid, haren, nagels, lippen of tanden: van zeep, shampoos en tandpasta via make-up en deodorants tot anti-rimpelproducten en zonnecrèmes. Volgens cijfers van Cosmetics Europe was de sector in 2018 goed voor een omzet van € 78 miljard. Daarmee is Europa de grootste markt in de wereld. Tel je alle directe en indirecte werkgelegenheid op, dan gaat het over 2 miljoen jobs. De distributie van de producten verloopt zowel via apotheken als via de retailsector of via eigen shops (Yves Rocher, L’Occitane, Body Shop, …). E-commerce is ook hier in opmars.
In een rapport van het Belgisch agentschap voor Buitenlandse Handel wordt het belang van de cosmeticasector voor België aangehaald. Omdat we in de Antwerpse haven een chemische cluster van wereldniveau hebben, zijn we een ideale testmarkt voor cosmetische producten. Onderzoek en innovatie staan dan ook hoog op de agenda van heel wat grote en kleine bedrijven op Belgisch grondgebied.
Dierproefvrij of vegan
Bij het testen van cosmeticaproducten zijn dierproeven in België sinds 2005 verboden. Op Europees niveau geldt een gelijkaardig verbod sinds 2013, zowel voor proeven op het eindproduct als op de verschillende ingrediënten. Binnen de Verenigde Naties ijvert de Europese Unie inmiddels voor een mondiaal verbod, maar zover is het nog niet gekomen.
Helemaal garanderen dat producten niet buiten Europa getest zijn op dieren, kan de wet echter niet. Bovendien is er het geval China. Cosmeticamerken die hun producten op de Chinese markt willen verkopen, moeten samples indienen bij de autoriteiten om ze op dieren te testen vooraleer ze veilig verklaard worden. Wie in China verkoopt, kan dus moeilijk claimen volledig dierproefvrij te zijn.
De voorbije jaren hebben dierenrechtenorganisaties regelmatig cosmeticabedrijven aangeklaagd en aangevallen, maar ze hebben hen ook de hand gereikt in de vorm van dierproefvrije keurmerken, zoals het Beauty without Bunnies programma van PETA of Leaping Bunny van Cruelty Free International. Steeds meer consumenten willen echter meer dan een label met een konijntje op de verpakking van hun make-up en kiezen voor veganistische producten, zonder dierlijke ingrediënten. Dit betekent bijvoorbeeld ook geen bijenwas. Deze activistische minderheid onder de consumenten zorgt voor heel wat druk op de sector en de term ‘vegan’ verschijnt steeds vaker op de etiketten. Websites zoals Shop like you give a damn of Sustainable Jungle helpen de consument op weg naar de juiste merken die zich uitsloven in het zoeken naar plantaardige of synthetische alternatieven.
Toxische stoffen
De samenstelling van cosmeticaproducten wordt binnen de Europese Unie gereglementeerd door verordening 1223/2009. Die bevat onder meer een lijst van verboden stoffen, een lijst van stoffen die beperkt gebruikt mogen worden en lijsten van toegelaten kleurstoffen, bewaarmiddelen en UV-filters. Bovendien moet de samenstelling van een cosmetisch product vrij gedetailleerd worden vermeld op de verpakking. Het verschil met de situatie in de Verenigde Staten is groot. Daar zijn de standaarden wat cosmetica betreft al 80 jaar nauwelijks aangepast. Europa verbood inmiddels 1328 chemische stoffen, de VS 11.
Bij de wetenschappelijke discussies over de toxiciteit van cosmeticaproducten gaat het doorgaans over het gevaar op kanker, het aantasten van de zenuwen en effecten op de vruchtbaarheid. Zo is er bijvoorbeeld veel discussie over het gebruik van parabenen, die door sommige wetenschappers gelinkt worden aan borstkanker. Ftalaten – gekend als weekmakers voor PVC – komen vaak voor in geparfumeerde producten en worden in verband gebracht met vervroegde pubertijd bij meisjes en hormoongerelateerde kankers. Een aantal ftalaten zijn verboden door de EU. Heel wat synthetische geuren zijn dan weer ‘fabrieksgeheim’ waardoor de juiste samenstelling niet bekend is. Studies linken sommige ingrediënten aan een verstoorde hormoonhuishouding en schade aan het immuunsysteem.
Een verhaal apart zijn de vluchtige organische stoffen (VOS) die vrijkomen bij het spuiten van deodorant of haarlak. Ze zijn medeverantwoordelijk voor vervuilde lucht, de zogenaamde smog, die kan leiden tot problemen aan de luchtwegen. Daarom is het beter alternatieven te gebruiken in de vorm van rollers of mechanische verstuivers.
Bron: https://www.ethicalconsumer.org/health-beauty/toxic-beauty
Microplastics
Heel wat cosmeticaproducten bestaan hoofdzakelijk uit water en olie. Voor het oliegedeelte gebruikt men vaak aardolie of stoffen die daarvan afgeleid zijn zoals siliconen. Chemiereuzen als BASF en Bayer hebben aparte divisies om van restproducten uit de olieketen grondstoffen voor de cosmetica-industrie te maken. Een bekend nadeel van stoffen op aardoliebasis is de moeizame biologische afbreekbaarheid. Zo belanden we bij het probleem van de microplastics, dat door wetenschappers steeds beter in kaart gebracht wordt.
‘Microbeads’ zijn kleine plastic korreltjes die jarenlang als scrub in douchegel of tandpasta zaten en via de riolering in rivieren en zeeën terechtkwamen. Cosmetics Europe zegt dat de sector het gebruik van microplastics sinds 2012 met 97% heeft teruggedrongen. De campagne Beat the Microbead van de Plastic Soup Foundation wijst echter op het feit dat het gevaar niet enkel in de minuscule korreltjes zit, maar dat vloeibare polymeren hetzelfde effect kunnen hebben. “In de cosmeticawetgeving van de EU, de ‘strengste’ ter wereld, zijn milieuvriendelijkheid en biologische afbreekbaarheid jammer genoeg geen criterium voor toelating op de markt”, klagen zij aan. Bovendien zijn de methoden om microplastics te meten nog volop in ontwikkeling en weet men van de allerkleinste nanodeeltjes nog niet precies hoe ze zich gedragen. En zelfs als het water in zuiveringsinstallaties gefilterd wordt – wat voor de meeste landen voor alle duidelijkheid niet het geval is – slaagt men er niet in alle plastic deeltjes te verwijderen.
Op de website van Beat the Microbead vind je lijsten met risicostoffen en cosmeticamerken die garanderen dat hun producten 100% microplasticvrij zijn.
Transparantie
In 2018 publiceerde Maplecroft, een bedrijf gespecialiseerd in risicoanalyses, een rapport over de cosmetica-industrie. Hun conclusie: bij de winning of ontginning van heel wat grondstoffen duiken ecologische of sociale risico’s op, waardoor de sector potentiële imagoschade boven het hoofd hangt. Enkele voorbeelden: cacaoboter, sheaboter (van sheanoten) en vanille, vaak gebruikt in gezichts- en lichaamscrèmes, worden geregeld in verband gebracht met kinderarbeid. Carnaubawas en candelillawas, basisingrediënten voor heel wat mascara’s, worden gelinkt aan schendingen van arbeidsrechten in respectievelijk Brazilië en Mexico. Van palmolie is bekend dat het verantwoordelijk is voor de enorme ontbossing in Maleisië en Indonesië. Naar schatting 20% van de palmolieproductie belandt in cosmeticaproducten. En mica, een mineraal dat glans en pigment toevoegt aan lippenstift, wordt gekoppeld aan hardnekkige verhalen over gedwongen arbeid en kinderarbeid in India. Een bedrijf als Lush besliste daarom te stoppen met het gebruik van natuurlijke mica. Al moest het later wel toegeven dat het onmogelijk was te garanderen dat de vele pigmenten aangeleverd door externe leveranciers vrij van kinderarbeid zijn.
Het voorbeeld van Lush wijst meteen op het gebrek aan transparantie in de vaak lange ketens van onnoemelijk veel ingrediënten. Bovendien kan een beslissing om een bepaald bestanddeel te bannen zware gevolgen hebben voor kleinschalige producenten in het Zuiden. De eigen ketens in kaart brengen en daarbij de nodige voorzichtigheid aan de dag leggen is de uitdaging waar vele bedrijven voor staan. Voor een aantal landbouwproducten zoals cacao of vanille kan men teruggrijpen naar bestaande keurmerken (Fairtrade, Utz, Rainforest Alliance), maar bedrijven als Unilever of L’Oréal kiezen voor een andere weg en creëren hun eigen ‘duurzame codes’ om consumenten te overtuigen van hun goede bedoelingen.
“Ethisch consumentengedrag heeft steeds meer succes onder millenials en zal daarom niet verdwijnen”, besluit het rapport. “Merken kunnen daar maar beter rekening mee houden.”
Natuurlijk en biologisch
Heel veel cosmeticaproducten dringen via de huid ons lichaam binnen of spoelen via ons afvalwater naar zee. Omdat de bewustwording over gezondheid en milieu toeneemt, profileren steeds meer merken zichzelf en hun producten als ‘natuurlijk’ of ‘biologisch’. Over die termen bestaat veel verwarring.
Een producent mag het woord ‘natuurlijk’ gebruiken wanneer 1% van de ingrediënten van natuurlijke en dus niet van synthetische oorsprong is. Aan de consument om op het etiket te ontdekken welke niet-natuurlijke stoffen er inzitten. Je moet wel een chemicus zijn om een ingrediëntenlijst te begrijpen.
‘Biologisch’ is wel een beschermd begrip, maar ook hier is veel verwarring. De Europese wetgeving voor bio beschermt enkel voedingsproducten. Op de verpakking van een cosmeticaproduct mag een producent ‘bio’ zetten als het slechts een kleine hoeveelheid van een ingrediënt uit biologische teelt bevat.
Daarom vertrouw je als consument beter op twee privélabels, Cosmos en NaTrue.
Cosmos is het resultaat van samenwerking tussen een hele reeks bedrijven en keurmerken en heeft aparte standaarden voor ‘natural’ (met natuurlijke producten) en ‘organic’ (met biologisch gecertificeerde producten).
NaTrue is het werk van een aantal Duitse en Zwitserse merken (Logona, Weleda, Dr Hauschka) en hanteert drie subcategorieën: natuurlijk, natuurlijk met een portie bio en helemaal bio.
Een bijkomend probleem is dat de snelle evolutie richting ‘natuurlijk’ of ‘biologisch’ het opschalen vereist van de productie van die ingrediënten. Palmolie is het mooiste voorbeeld van een niet-duurzame exploitatie van een volkomen natuurlijk product. Voor een druppel rozenolie zijn zo’n 200 rozen nodig. Is het wel zo’n goed idee om schaarse landbouwgrond in te zetten voor een geurtje? Misschien is duurzame cosmetica daarom vooral minder cosmetica.
Op de website Rank a Brand vind je een analyse van de duurzaamheid van meer dan 100 merken in de cosmeticasector. Meteen is duidelijk hoeveel greenwashing er bestaat in de sector, bedrijven die zich groener voordoen dan ze zijn.
Fairtradecosmetica
Aangezien heel wat ingrediënten in cosmeticaproducten uit het Zuiden komen, hebben een aantal bedrijven in de loop der jaren de stap gezet om hun relaties met producenten op de principes van fair trade te baseren.
Een bekend voorbeeld is Lush, een Brits bedrijf dat zich in hoge mate duurzaam profileert en bijvoorbeeld voor zijn cacaoboter samenwerkt met Fairtradegecertificeerde coöperaties in Colombia en de Dominicaanse Republiek.
Een ander, veelgebruikt ingrediënt is sheaboter of karitéboter, een crème-kleurige vetachtige stof gemaakt uit de noten van de karité notenboom in de savanneregio’s van West- en Centraal-Afrika. De cosmeticasector heeft nu volop ontdekt wat de lokale bevolking al eeuwenlang weet: dat de vetstof een zegen is voor de huid. Het Franse bedrijf Karethic is een mooi voorbeeld van een langdurige samenwerking met vrouwengroepen in het noorden van Benin. Voor het eveneens Franse L’Occitane gaat het om verschillende coöperaties in Burkina Faso die al meer dan 30 jaar partners zijn. Op dezelfde, duurzame manier werken zij samen met Franse boeren en plukkers van immortelle, lavendel of amandelen. Tegen 2025 willen zij een eerlijke handel creëren voor al hun producenten. Een kleinschaliger voorbeeld is de Waalse familiewerkplaats Kari’T care, opgericht door een Belgisch-Beninees echtpaar. Hun gamma koudgeperste zepen en verzorgingsproducten maken zij met pure sheaboter van de Beninese coöperatie Soudom.
Nog een voorbeeld: de arganboom is een van de oudste boomsoorten ter wereld en komt uitsluitend voor in het zuidwesten van Marokko. Uit de pit van de vrucht wordt olie geperst die rijk is aan geneeskrachtige stoffen en daarom ‘het Marokkaanse goud’ wordt genoemd. Arganolie is inmiddels ook ontdekt door de cosmetica-industrie en het Italiaanse merk Esprit Equo is maar een van de vele voorbeelden die hun samenwerking met Marokkaanse coöperaties op fairtradebasis organiseren. In 2011 was de vrouwencoöperatie Tighanimine de eerste arganolieproducent die de Fairtradecertificering behaalde. Dat gebeurde met steun van het Trade for Development Centre en zorgde al snel voor nieuwe klanten. Daardoor verhoogde niet enkel het inkomen van de vrouwen, dankzij de coöperatie leerden ze bijvoorbeeld ook lezen en schrijven.
In de Oxfam-Wereldwinkels en de Oxfam-Magasins du Monde kunnen Belgische consumenten terecht voor twee cosmeticalijnen: Natyr bio en Senzia bio.
Reeds in 2004 startte het Italiaanse bedrijf Gala Cosmetici een samenwerking met de Italiaanse fairtradeorganisatie AltroMercato. Dat resulteerde in Natyr bio, een fairtradegamma op basis van natuurlijke ingrediënten uit het Zuiden, zoals aloë vera uit Thailand, groene thee uit Sri Lanka, citroenen uit Cuba, arganolie uit Marokko en karitéboter uit Burkina Faso. Sinds 2010 is Gala een ethisch gecertificeerd bedrijf volgens de standaarden van Natrue.
Een gelijkaardig verhaal geldt voor Senzia bio, het werk van de Spaanse Oxfam-partner Intermon. Een klein laboratorium in de buurt van Alicante verwerkt bio- en fairtradeproducten van partners uit onder meer Mexico (aloë vera), Marokko (arganolie), Burkina Faso (karité), Ghana (baobabolie), Tanzania (moringaolie), Lesotho (muskusrozen) en Sri Lanka (kokosolie). Op alle producten vind je het Natrue label.
In 2005 zette de Oxfam-campagne ‘Make poverty history’ een aantal mensen aan het denken. Vijf jaar later lanceerden zij onder meer handcrèmes, lippenbalsems en condooms onder de naam Fair Squared. In 2013 verhuisde het bedrijf naar Duitsland. Inmiddels verkoopt het zo’n 80 producten met ingrediënten van meer dan 15 Fairtradegecertificeerde producenten. Daarbij onder meer olijfolie uit Palestina en Libanon, amandelolie uit Pakistan, karitéboter uit Ghana, groene thee, kokosolie en natuurlijke latex uit India, limoenen uit Brazilië en cacaoboter uit de Dominicaanse Republiek.
Ook het Duitse cosmeticabedrijf Ada heeft een lijn met Fairtradegecertificeerde producten, FAIR CosmEthics. Ingrediënten zijn onder meer suikerriet en brazilnootolie.
Nateva is een Frans bedrijf gespecialiseerd in aromatische en geneeskrachtige planten en essentiële oliën. Het bedrijf baseert zijn relaties met telers en plukkers op fairtradeprincipes, zowel in zijn thuisbasis, het Franse departement Drôme, als wereldwijd in Congo, Nepal of Uganda. In het Ituri-district in Oost-Congo werd het project Avituri opgezet, waar een hele gemeenschap betrokken is in de teelt van geraniums. Het project is gecertificeerd door IMO (Fair for Life) en werd in het verleden gesteund door het Trade for Development Centre.
Ter info: deze opsomming van fairtrade-initiatieven in de cosmeticasector heeft niet de ambitie om volledigheid na te streven.
Foto’s
Hoofd: Marco Verch
1. Overhandiging petitie tegen dierenproeven aan het Europees parlement door The European Coalition to End Animal Experiments in 2012 – credit: European Coalition to End Animal Experiments (ECEAE)
2. Microplastics – Bo Eide
3. Lush – Charlotta Takkula
4. Marokkaanse producentes van de coöperatie Tighanimine rapen argannoten – E. De Mildt voor TDC
5. Eerlijke arganolie geproduceerd door Tighnaimine – E. De Mildt voor TDC
Lees ook
Kari’T Care: verantwoorde cosmetica
Kari’T Care staat voor hoogwaardige natuurlijke cosmetica gebaseerd op karitéboter. Nathalie en haar man Wassi halen hun ingrediënten in Parakou (Benin) en produceren er hier in België cosmetica en zepen van. Ontdek hun verhaal.
